70-ամյա գերտերության եւ 22-ամյա անկախության լույսն ու ստվերը

   Երբ  1991 թվին Մոսկվայում հակաժողովրդավարական  ուժերի ՝ ,,գենսեկյան,,  ծերուկների  նախաձեռնած  ,,պուտչը,,՝ընդդեմ  գորբաչովյան  ,,պերեստրոյկայի,, տապալվեց, արդեն  իսկ  ակնհայտ  էր, որ  անկախության  ուղին  ոտք  դրած  Հայաստանն  այլընտրանք  չունի, քանի  որ շատերն  էին  հասկանում, որ  եթե  Գորբաչովին  շարունակեն  տնային  կալանքի  տակ  պահել, ապա  դա  Հայաստանի  համար   կարող  էր  ավելի ծանր  հետեւանքներ  ունենալ, քան ՝1990թվի  հայտնի  դեպքերն  էին Երեւանի  կայարանամերձ  հատվածում, երբ  նույն  Գորբաչովի  միջամտությամբ  ռուսական  տանկեր  էին  հանել  ժողովրդի  դեմ  ՝ազգային  ազատագրական  շարժումը  ճնշելու  նպատակով /այդ  դեպքերի  մասին  գեղարվեստականորեն  շարադրված  է  վանաձորցի  հանգուցյալ  արձակագիր, արցախյան  շարժման  ակտիվիստ  Լեվոն  Գրիգորյանի ՝ ,,Կարճ  վերմակի  տակ,, պատմավավերագրական, ինքնակենսագրական  վեպում ՝ տպագրված 1993թվին /: Իսկ  ստորեւ  կներկայացնեմ  իմ  հիշողություններն ՝ այն  տարիներից: 1990 թվի  հայտնի  դեպքերի  ժամանակ, օգոստոս  ամսին  Վանաձորի  ժողդատարանի  կողմից  գործուղվել  էի  Երեվան ՝ գրասենյակի  վարիչի  կուրսերի: Այդ  օրը  բարեկամներիցս  մեկն  զգուշացրեց, որ  դասընթացների  չգնամ, քանի  որ  տեղեկություններ  կային, որ  կայարանում  տհաճ  դեպքեր  են  սպասվում: Իսկ  դատարանը, որտեղ  դասընթացներն  էին  ընթանում,  հենց  կայարանամերձ  թաղամասում  էր  գտնվում : Այդ  օրերին  թե  մայրաքաղաքում, թե  Վանաձորում  ֆիդայիներ  էին  շրջում: Նրանք  հետագայում  դարձան  նորաստեղծ    ՀԱԲ անդամներ, իսկ  ՀԱԲ-ը, ինչպես  հայտնի  է,  մի  քանի  տարի  անց  լուծարվեց, քանի  որ  ՀԱԲ-ականներից  ոմանք  շահարկում  էին  իրենց  փոքր-ինչ  արտոնյալ  կարգավիճակը  եւ  երբեմն  ապօրինություններ  թույլ  տալիս ՝ ստվեր  գցելով  նորանկախ  պետության  վրա:  Ես  եւ  իմ  տարեկիցներից  շատերը  չգիտեինք ՝ ֆիդայիներից  զգուշանա՞լ  է  պետք,  հարգե՞լ, թե՞ ՝ վախենալ:  Նաեւ  չգիտեինք  նրանց  ու  երկրապահների  տարբերությունը, բայց  երկրապահներին  հարգում  էինք, որպես  սահմանամերձ  շրջանները  պահպանողների ՝ անգամ  առանց  Ռուսաստանի  թույլտվության, որին, միգուցե, այդ  ժամանակ  ձեռնտու  էր,  որ  երկու  դարավոր  հարեւան  երկրներ ՝ ի դեմս  Ադրբեջանի  ու  Հայաստանի ,  ,,ուտեին,,  իրար: Ֆիդայիներից  ոմանք  դատարանում  բնակարանային,  ամուսնալուծության  ու  ալիմենտի  գործեր  ունեին, եւ  դատավորների  վրա ՝ որոշակի  ազդեցություն՝ որպես  նոր  ձեավորվող  պետության  հենասյուներ: Դե  ֆիդայիների  պատկառազդու  տեսքն  էլ ՝ բեղ-մորուքով,  ,,պատրոնդաշով,,՝   ավելի  էր  մեծացնում  նրանց  ազդեցությունը ՝ քաղկոմ-շրջկոմների  համեմատությամբ, որոնց  դիրքերն  աստիճանաբար  թուլանում  էին, քանի  որ  ՀՀ Գերագույն  խորհրդում  ակտիվանում  էր  ՀՀՇ  թեը: 1991թվի օգոստոսի  13-ի  չարաբաստիկ  օրն  աշխատանքի  գալով, տեղեկացա, որ  արձակուրդում  գտնվող  դատարանի  նախագահի  ժ/պ-ն  ինձ  ազատում  է  աշխատանքից ՝  գրասենյակի գործավարի  պարտականություններից, իբր, այն  պատճառաբանությամբ, որ  ես  ընդունվել  եմ  ,,ժամանակավոր,, աշխատանքի: Իրավաբանական  տեսակետից, դա  օրինական  ապօրինություն  էր ՝ դատարանի  նախագահի  կողմից : Բանն  այն  է,  որ  1989թ.  հուլիսին  ընդունվել  էի  աշխատանքի ՝ 3  ամիս  փորձաշրջանով, որի  ժամկետը  լրանալուց  հետո  շարունակել  էի  աշխատել, աշխատավարձ  ստանալ, որպես ՝ փորձաշրջանը  անցած:  Բայց  դեկտեմբեր  ամսին  դատարանի  նախագահը  պահանջեց, որ  նոր  դիմում  ներկայացնեմ. իբր, ցանկանում  եմ  աշխատանքի  ընդունվել  ֆիզարձակուրդում  գտնվող  նիստերի   քարտուղարի  հաստիքով, մինչդեռ  ես  աշխատում  էի  գրասենյակում   առկա   գործավարի  թափուր  աշխատատեղում , եւ  իմ  կողմից  նոր  դիմում  գրելուց  հետո  դատարանի  նախագահն  այդ   հիմնական  հաստիքի  տակ   ընդունեց  իր  ծանոթուհու  դստերը, թեպետ  իմ  աշխատանքը  շարունակվեց  գրասենյակում: Այդ  ապօրինի  գործարքը  նախագահը  կատարեց ՝շահարկելով  իմ  ընտանեկան  դրությունը. այն, որ դրանից  ամիսներ  առաջ, երկրաշարժից  անմիջապես  հետո, 1989թ. հորս  նկատմամբ  քրեական  գործ  էր  ,,թխվել,, ՝ քիմմանրաթելի  գործարանի  այն  ժամանակվա  ղեկավարության  կողմից, որ, թերեւս,  համագործակցում  էր նոմենկլատուրային ,,մաֆիոզ,,  ուժերի  հետ:  Եվ  մինչ  1989թ. սեպտեմբերի  12-ին ՀԿԿ  քաղկոմի  ուղեգրով  հայրս, որ  մինչ  այդ  Քիմմանրաթելերի  գործարանում    կադրերի  բաժնի  վարիչ  էր, աշխատանքի  նշանակվեց  թիվ3 ԲՇՏ-ի  պետի  պաշտոնում/ ու հաշվի  չառնվեց  քրեական  սարքովի  գործի  հանգամանքը /, դատախազությունում  ,,թխված,,  գործը  մտավ  դատարան: Ու  դատարանի  նախագահը  պայման  դրեց, որ  կամ  ես  պետք  է  ազատվեմ  աշխատանքից, քանի  որ  ինքն  իրավունք  չունի  իր  աշխատակցի  հարազատի  գործը  քննի,  կամ՝ ինքն  այդ  գործը  կուղարկի  այլ  դատարան, բայց  ես  պետք  է նոր  դիմում  ներկայացնեմ ՝ ժամանակավոր  աշխատանքի  անցնելու  կապակցությամբ:  Ահա  եւ  ստիպված  գրեցի  երկրորդ  դիմումը ՝ մտածելով, որ  մեկ  տարի  հետո  մի  գուցե  մի  դուռ  բացվի  կամ  նոր  աշխատանք  գտնեմ:  Բայց, ինչպես  ասում  են ՝ ես  կամեցա,  Աստված  տնօրինեց.  մեկուկես  տարի  անց   հրամանիս  ժամկետը  լրացավ, քանի  որ  ֆիզարձակուրդում  գտնվողը  վերադարձավ,  ինձ  հրամանագրած  դատարանի  նախագահը  գնաց  երկարատեւ  արձակուրդ, իսկ  ժամանակավոր  պաշտոնակատարն  էլ  հիմք  ընդունելով  այդ  ժամանակավոր  հրամանը ՝ ինձ  աշխատանքից  ազատեց:Իսկ  մեկ  ամիս  չքաշած ՝  արդարադատության  նախարարի  հրամանով  չեղյալ  համարվեց  այդ  ապօրինությունը, եւ  ես  վերականգնվեցի  աշխատանքում: Այդ  ընթացքում  նոմենկլատուրային  ,,մաֆիան,  քնած  չէր, եւ  մինչ  այդ, 1990 թվի  փետրվարի  2-ին՝  երջանկահիշատակ  քրոջս  մահվան  տարելիցի  օրը  հորս  կալանքի  վերցրին ՝  թիվ  3  ԲՇՏ-ից, քանի  որ  նա  հրաժարվել  էր  կամավոր  ներկայանալ  Գուգարքի  ժողդատարան / որտեղ  ուղարկել  էր  գործը   Վանաձորի   դատարանի  նախագահը/ , գտնելով, որ  եթե  իրեն  վստահել  ու  նոր  պաշտոն  են  տվել,  ուրեմն  իրավունք  չունեին  քրեական  գործ  հարուցել:  ,,Ո՞նց  կարելի  է, այ  մարդ,  էքստրեմիստ  ա՞  էդ  մարդը,,-Գուգարքի  դատավորի  ,,հանդուգն,,  արարքի  մասին     դժգոհեց  Վանաձորի  դատարանի  այն  ժամանակվա  նախագահը, որ  իմ  ապօրինի  հրամանի  առիթ  էր  հանդիսացել: Ասում  են,  Գուգարքի  դատավորն  այդ  ,,էքստրեմիստական,,  որոշումը  կայացնելիս  չարախնդացել  էր, թե  ,,Ես  բռնեմ,  թող  հիմա  իրա  քաղկոմն    ազատի,,: Բայց,  շնորհիվ  խելացի  փաստաբանի,  մեկ  ամիս  անց  հորս  արդարացրին, բայց ՝  արդեն  փոխադրեցին    նորաստեղծ ,,Տարոն,  թաղամասի  ԲՇՏ-ի պետ:  Այս  ամենն  ապացուցում  էր  տվյալ  ժամանակաշրջանի  ղեկավարության  խոսքի  ու  գործի  հակասությունը. մի  ձեռքով  գործ  են  ,,սարքում,,  մյուսով ՝  նոր  պաշտոնի  նշանակում: Փաստորեն,  կալանքից  ազատվելուց  հետո  վերջինս  ստիպված  էր  զբաղվել  ոչ  միայն  իր,  այլեւ ՝ իմ  աշխատանքում  վերականգնման  հարցերով: ,,Չմարսելով,,  արդարադատության  նախարարության  միջոցով  ինձ  վերականգնելու  հանգամանքը, դատարանի  նախագահի  ժ/պ-ն  ինձ  2  ամսով  արձակուրդ  ուղարկեց,  այդ  ընթացքում  փորձելով  փաստաթղթերի  կորուստ  ,,սարքել,,  իմ  գլխին,  ինչը  ձախողվեց, քանի  որ  արդեն  իմ  իրավունքների  պաշտպանության  հարուստ  փորձ  ունեի:  Այդ  տարիներին  ես  հասկացա,  որ  իմ  իրավունքների  խախտման բուն  պատճառը  սովետական  կլանային-մաֆիոզ  ուժերն  են, նոմենկլատուրան,  ինչպես  նաեւ ՝  այդ  միջավայրի  արդյունք  ,,ջուր  պղտորողները,,  որոնց  տեսակն, ավաղ,  անմահ  է,  այնպես, ինչպես  մասոնականությունը, եւ  գաղափարական  ուղղությունս  թեքեցի  նորանկախ  հանրապետականության  ուղղությամբ:  Այդուհանդերձ, մինչեւ  1994  թիվն  ստիպված  էի  աշխատել  դատարանի    ինտրիգային  միջավայրում ,  քանի  դեռ  մանկավարժական  ինստիտուտի  գրադարանում  մատենագետ  չէի  ընդունվել: Ընդհանրապես  վերոնշյալ  ուժերը,  մշտապես  շահարկելով  կոմունիստական  գաղափարները / որոնց  մեջ  դրական  շատ  բան  կա /,  փորձել  են  իրենց  ,,սեւ, մութ,,  գործերն  իրականացնել ՝ այս  ու  այնտեղ  ,,ժողովրդի  թշնամի,, փնտրելով: Նրանց  երբեք  դուր  չեն  եկել  առողջ  դատող,  սթափ  միտք  ու  պայծառ  գաղափարներ  ունեցող  մարդիկ:  Այդ  նույն  կարգի  ուժերը  ոչ  միայն 1989-90-ականների  խառնակ  տարիներին,  այլեւ ՝ 60-ականներին  էին  քրեական  գործ  ,,սարքել,,  հորս  նկատմամբ,  եւ  միայն  Կրեմլի  առողջ  ուժերի  միջամտության  շնորհիվ  էր  արդարացվել,  ու  ավելի  պատասխանատու  գործի  առաջ  քաշվել, մեղավորներն  էլ  պատժվել  էին:  Դե  Սովետական  միությունում  հո  ամեն  ինչ  չէր  վատ,  դրական  էլ  կար ՝ հատկապես  Խրուշչովյան  ,,Մեծ  բեկումից,,  հետո, որ  մի  յուրօրինակ  ,,պերեստրոյկա,,  էր  ՝ ընդդեմ  ստալինիզմի:  Նույն  բացասական  ուժերն  այսօր  էլ  կան:  30-ականներին ՝ դրանք  ,,բերիականներն,,  են  եղել,  60-ականներին ՝ կոմկուսի  գաղափարները  շահարկող, դատարկախոս  ճամարտակները, իսկ  հիմա,  նորանկախ  Հայաստանում  դրանք  կոմունիստա-ՀՀՇ-ական  ճանապարհ  անցած  Հանրապետականների  մի  զգալի  մասն  են, որոնք  նախկինում  Լենին  ու  Լեւոն  էին  ,,պաշտում,, հիմա ՝ Նժդեհ: Նրանց  էլ  գումարվել  են  կիսագրագետ  կամ  փողով  դիպլոմ  առած  քրեական  հեղինակությունները,  որոնցից  ոմանք  բարձր  պաշտոններ  են  զբաղեցնում: Նրանց  համար  մեկ  է, թե  երկիրը  որ  ուղղությամբ  կգնա,  միայն  թե ՝ իրենց  աթոռներին  հաստատ  մնան,  ու  անհրաժեշտության  դեպքում  գլխարկները  թեքեն  անհրաժեշտ  ուղղությամբ: Հենց  նրանց  նմանների  պատճառով  է,  որ  խելացի  մարդկանցից  շատերը  լքում  են  երկիրը,  չցանկանալով  ,,համբալություն,,  անել... համբակի  համար:   Անկախության  4-րդ  տարում, երբ  փոխադրվեցի  մանկավարժական  ինստիտուտի  գրադարան, որպես  մատենագետ,  դատարանի  հետ  իմ  միակ  կապը  մնաց  ատենակալությունը. դեռեւս  1987թվից  ատենակալ  էի  ընտրվել  քիմմանրաթելերի  գործարանից, որտեղ  աշխատում  էի  1983-1989թթ.: 90-ականների  կեսերին  դատաիրավական  բարեփոխումներ  սկսվեցին, եւ  ատենակալներն  սկսեցին  վարձատրվել  պետբյուջեից, իսկ  մինչ  այդ  հասարակական  կարգով  էին:Եթե  մինչ  այդ  շատերը  խուսափում  էին  անվարձահատույց  ատենակալ  ,,նստելուց,,/ եթե  այդ  աշխատանքի  ,,վարձը,,  չէր  փոխհատուցվում  հիմնարկից, որոնցից  շատերը  1988թ. երկրաշարժից  հետո  չէին  աշխատում /, ապա  ֆինանսավորման  հանգամանքն  աշխուժացրեց  ատենակալներին, եւ   դատարանի  հետ  առանձնապես  կապեր  չունեցողներն  անգամ  կամավոր  էին  խնդրում, որ  իրենց  ատենակալ  ,,վերցնեն,,:  Բայց,  հետագայում, մեկ-երկու  տարի  անց  ատենակալների  ինստիտուտը  լուծարվեց,  եւ  դատավորներն  սկսեցին  միանձնյա  վճիռներ  կայացնել  ու  միայնակ  ,,խորհրդակցել,, ՝ մինչ  օրս / բացառությամբ ՝ վերաքննիչ  ու  վճռաբեկ  դատարանների, որտեղ  3  դատավորներով  են  վճիռ  կայացնում /: Քանի  որ  գրադարանի  աշխատանքին  զուգահեռ  1995թվից  թղթակցությամբ  էի  զբաղվում,  ուստի  դատական  որոշ  նիստեր,  որոնց  մասնակցում  էի, եւ  որոնք  հասարակական  հնչեղության  անհրաժեշտություն  ունեին,  լուսաբանում  էի  թերթերում /վանաձորյան  ,,Տեսադաշտ,, անկախ  թերթում, որ  1  տարի  գոյություն  ունեցավ,  եւ ,,Առավոտ,,  օրաթերթում,  որի  մշտական  թղթակիցն  էի  Վանաձորում ՝մինչեւ  2004թիվը: Մեկ-երկու  անգամ  էլ  ,,Զագս,,-ի  ,,Ընտանիք,,  պաշտոնաթերթում  եմ  հոդված  տպագրել  90-ականների  դատական  նիստերին  առնչվող /: Դե  իսկ  ատենակալների  ինստիտուտի  լուծարումից  հետո  ինձ  համար  ,,բնավորություն  դարձավ,, դատաիրավական  թեմաներով  հանդես  գալը: 1990-ականների  կեսերին  ու  վերջերին  ես  ինձ  հպարտ  էի  զգում,  որ  անկախ  երկրի  անկախ  թերթերի  լրագրող  եմ,  նոր  լրագրության  հետեւորդ, որ  մշտապես  հետեւում  էր  հանրապետական  ընդդիմադիր  մամուլին /,,Լրագիր,,  ,,Շրջան,, ,,Իրավունք,, ,,Ոզնի,, երգիծական  հանդես / ու  նրանց  հարուստ  ավանդույթներին :   Միջին  տարիքում  միանգամից  ,,սուզվելով,,  հայ  նոր  լրագրության  ասպարեզ,  վերջերս  զարմանքով  հասկացա,  որ  արդեն  ավագ  լրագրողների  ,,դասին,,  եմ  հավակնում,  քանի  որ  ավագագույններից  շատերն  արդեն  չկան,  ու  առավել  մեծ  զարմանքով  մտածեցի,  թե  ե՞րբ  անցան  լրագրողական   գործունեության  18  տարիները: Հատկանշական  է,  որ  նորանկախ  երկրի  նոր  լրագրող  լինելով  հանդերձ,  ստիպված  էի  ավելի  շատ  ոչ  թե  անկախության  լույսը  գովաբանել,  այլ ՝  ստվերը: Ըստ  այդմ ՝1997 թվից ինձնից  անկախ  հայտնվեցի   ընդդիմադիր  թերթերում / այդ  մասին  մանրամասն  անդրադարձել  եմ ,,Ինչպես  ես  դարձա  լրագրող  եւ  դրա  հետեւանքները ,, հոդվածում  www. azatankakh.blogspot.com, 2012թ.հունվար /:  Հատկանշական  է  նաեւ  այն, որ  նախկին  կոմունիստական  նոմենկլատուրան  ինձ  ՀՀՇ-ամետ  էր  համարում,  իսկ  ՀՀՇ-ականները ՝ կոմունիստամետ: Ավելի  ուշ,  երբ  ՀՀՇ-ականները  դարձան  ընդդիմություն,  կոմունիստներն  էլ  պինդուպինդ  տեղավորվեցին  ընդդիմության  դիրքերում, սկսեցին  ինձ  ,,յուրային,,  համարել ՝ որպես  իշխանությանը  քննադատող:  Բայց  երբ  այդ  ուժերից  որեւէ  մեկին  քննադատում  էի,  ինձ  իշխամամետ  էին  համարում: Իրականում  ես  անկախ  եմ,  արդարության  կողմնակից, ժողովրդամետ, որ  իր  ուսերին  զգացել  է  եւ  70-ամյա  խորհրդային  գերտերության,  եւ  22-ամյա  անկախ  Հայաստանի  լույսն  ու  ստվերը:  2003թվին  Վանաձորի  երբեմնի  ,,Քաղաքացիական  նախաձեռնություն,,  թերթում, որի  առաջին  թղթակիցն  էի, գրեցի հոդված ՝,,Անկախության  ամենամեծ  նվաճումը  մամուլի  դիկտատուրան  էր,,: Իսկ  այս  տարվա  օգօստոսի  23-ին ՝անկախության  հռչակագրի  ընդունման  օրը,  փորձեցի  հաշվել,  թե  ի՞նչ  բացասական  երեւույթներ  են  վերացել  անկախությունից  հետո ՝  տնտեսական  ոլորտում:  Առաջինը ՝Վանաձորի  քիմիական  գործարանի  դեղին  ծուխը ՝ամոնիակի  սուր  հոտով,  որ  տարածվում  էր  ամբողջ  քաղաքում ՝որոշակի  օրերի:Երկրորդը ՝ Վանաձորի  միսկոմբինատից  երբեմն  եկող  սուր  հոտը, որ  նույնքան  տհաճ  էր,  ինչքան ՝ ամոնիակի  հոտը: Ակնհայտ  էր,  որ  ինչ-որ  տեխնոլոգիական  գործընթացներ  չէին  անցնում:Երրորդը  Փամբակի  ձորում  գտնվող  աղբանոցի  հավերժական  ծուխն  ու  գարշահոտն  էր, այդ  տարածքով  մեքենաներով  անցնելիս  մարդիկ  ստիպված  էին  քիթները  փակել: Չորրորդը  Վանաձորի  ,,Տնային  խոհանոց,,  կոչվող  սննդի  3  օբյեկտներից  մշտապես  ,,բուրող,,  ,,ճենճերահոտը,,  որ  այն  աստիճան  անտանելի  էր,  որ  մարդ  զարմանում  էր,  թե  ովքե՞ր  են  այդտեղ  համարձակվում  ճաշել,  եթե  դրսից  անգամ  հոտն  անտանելի  է:  Հինգերորդը  տեղական  լիմոնադների  մեջ   հաճախ  առկա  նստվածքն  էր ՝ճանճերի  ,,հյուրընկալությամբ,,: Արտասահմանյան  ու  մոսկովյան  մթերքների,  տնտեսական  ապրանքների   դեֆիցիտը. մոսկովյան  կոնֆետներ, ֆիննական  երշիկեղեն,  հարավսլավական  հագուստ-կոշիկ, ճապոնական  անձրեւանոց,  ֆրանսիական  օծանելիք,  ռուսական  ձկան  խավիար ՝ծանոթով  կամ  ,,տակից,,  գնելը:Արտասահմանյան  կահույք  գնելու  համար  մարդիկ  Մոսկվա  էին  մեկնում:  Բայց  անգամ  ԽՍՀՄ  մայրաքաղաք  Մոսկվայում  արտասահմանյան  ապրանքների  դեֆիցիտ  կար,  եւ  մարդիկ  վաղ  առավոտից  հերթ  էին  կանգնում  հարավսլավական,  գերմանական,  չեխական  խանութների  մոտ ՝  կոշիկ  կամ  հագուստ  գնելու  համար: Միջին  ու  ավագ  սերնդի  մարդիկ  կհիշեն, թե  ինչպես  էին  Մոսկվայի  խանութների  մոտ  իրենց  մոտենում  կասկածելի  մարդիկ  ու  փսփսում,  թե  արդյո՞ք  իրենց  հարկավոր  չէ  այս  կամ  այն  ապրանքը:Մարդիկ  տարվա  ընթացքում  աշխատավարձից  հետ  էին  գցում, որպեսզի  արձակուրդ գնալիս  Մոսկվայից  կամ  առաջնակարգ  այլ  քաղաքներից  որակյալ  ապրանք  գնեին: Մեքենա  գնելու  համար  հիմնարկներում  հերթագրվում  էին  ու  տարիներով  սպասում  իրենց  հերթին:Անգամ  բնակարանային  հեռախոս  ստանալն  էր  տարիների  հերթ  պահանջում,  իսկ  հաճախ  2-3 բնակարաններին  մի  հեռախոսահամար  էին  հատկացնում ՝  համատեղ  օգտագործման  նպատակով,  ու  եթե  մեկը  խոսում  էր,  մյուսի  հեռախոսն  այդ  պահին  անջատվում  էր: Քաղաքում  մանկավարժ  աշխատելու  համար  տարիներով  հերթի  էին  սպասում:  Արտասահման  մեկնելու  համար  անպայման  կոմերիտական  կամ  կուսակցական  երաշխավորություն  էր  պետք: Բյուրոկրատիան  ու  կեղծ  արժեքները  ,,խեղդում,,  էին  առաջադեմ  մտավորականությանը: Խոսքի  ազատությունը  սահմանափակվում  էր  միայն  Պոլիտբյուրոյի  ղեկավարների  մասին  ,,թաքուն,,  անեկդոտներով:Բայց  այդ  համակարգը  դրական  կողմեր  էլ  ուներ. մարդիկ  հիմնականում  ապահովված  էին  աշխատանքով, գործազրկություն  գրեթե  չկար, իսկ  մուրացկանության  համար  քրեական  հոդված  կար:  Սոցիալական  հողի  վրա  ինքնասպանությունները  երեւի  թե  դեֆիցիտ  էին,  եւ  դրանք  հիմնականում  սիրային  հողի  վրա  էին  լինում:                                                     ԳԱՅԱՆԵ  ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ